Các sử liệu về xứ Thuận Hóa, xứ Quảng Nam, phủ Gia Định trong thời kỳ các chúa Nguyễn làm chủ và mở mang đất ấy, từ hậu bán thế kỷ XVI đến hết thế kỷ XVIII, chưa được khai thác và chép thành sách. Mà ấy là thời kỳ của những thế hệ đã có một tinh thần tiến thủ và ý chí khai thiết đặc biệt trong lịch sử dân tộc, thời kỳ của những công trình mở rộng cương thổ trên một phần đất quan trọng ở phương Nam. Và các sử liệu ấy, so sánh với các sử liệu thuộc các thời kỳ trước đó của nước ta, không đến nỗi quá nghèo nàn. Vì chúng ta có chánh sử, có tư sử, lại có các thiên ký sự của các giáo sĩ, thương nhân Âu châu đã bắt đầu đến Đường Trong trong thời gian ấy. Về chánh sử cũng như tư sử, chúng ta có hai nguồn sử liệu đối lập nhau, là “Đại Việt Sử ký Toàn thư” và “Đại Việt Sử ký Bản Kỷ tục biên”, “Vũ Biên tạp lục” (tức Phủ Biên tạp lục - chú giải của DBI) của Bắc Hà, “Khâm định Việt sử Thông giám cương mục”, “Đại Nam Thực lục Tiền biên”, “Đại Nam Liệt truyện Tiền biên”, “Gia Định Thông chí”, “Nam triều Nguyễn Chúa Khai quốc công nghiệp diễn chí” của Nam Hà, và như vậy, việc biên soạn dễ khách quan và có thể tránh được sự thiên vị. 

Các điều ấy đã khuyến khích chúng tôi viết sách này.

Về các chế độ như binh bị, thuế khóa, sản vật, phong tục, kinh tế tài chính, thơ văn của Nam Hà, chúng tôi đã lấy nhiều tài liệu ở sách “Phủ Biên tạp lục”, tác giả sách này là nhà học giả Lê Quí Đôn, làm Hiệp trấn Tham tán quân cơ Thuận Hóa năm Bính thân (1776), sau khi chúa Nguyễn cuối cùng, chúa Duệ Tông, vừa bỏ Phú Xuân chạy vào Nam, đã xem được các sổ sách, văn thư của nhà Nguyễn, nên các tài liệu trong sách ấy ắt có giá trị xác thực. Nhưng hai bộ “Phủ Biên tạp lục” chép tay của Viện Khảo cổ Sài Gòn mà chúng tôi dùng đều chép sót, sai nhiều chỗ, chúng tôi chỉ dùng những tài liệu mà ở hai bản đều y nhau, hoặc có sự sai thù, nhưng không quan trọng, hoặc sót ở một bản, nhưng có trong “Thực lục Tiền biên”. 

Quyển “Nam Triều Nguyễn Chúa Khai quốc công nghiệp diễn chí” đáng ra là rất quý, vì là tác phẩm đồng thời với giai đoạn lịch sử chúng tôi nghiên cứu: ông Nguyễn Khoa Chiêm làm quan nhiều năm đời chúa Hiển Tông, từ chức Thủ hợp đến chức Tham chính Chánh đoán sự. Nhưng chúng tôi nhận thấy tác giả quá trọng thị phương diện văn chương, dùng văn chương đề tô điểm nhiều quá thì e có khi che lấp sự thực đi chăng, vì vậy chúng tôi chỉ dùng tài liệu sách này một cách dè dặt: nhiều tình tiết có vẻ tiểu thuyết hóa thì chúng tôi chép lại ở phần “chú”. 

Về những đoạn sử có liên quan đến lịch sử Chiêm Thành và Chân Lạp, chúng tôi đã gặp nhiều khó khăn. 

Lịch sử Chiêm Thành chỉ được các nhà khảo cổ Pháp xây dựng lại nhờ những ký tái của các tấm bia, tháp, nhưng ý kiến của nhà khảo cổ không nhất trí về thế thứ của các vị vua, và nhiều sự kiện khác nữa. Mỗi vua Chiêm lại có nhiều tên, ngoài tên hiệu, họ còn tước, tên thụy… Tên các vua Chiêm chép trong sử Tàu và trong sử Việt nhiều khi khác nhau, vì vậy chúng tôi e ngại có nơi sự đối chiếu không chắc chắn xác thực được. Về danh xưng và lịch sử giao thiệp giữa Chiêm và Việt, chúng tôi đã dựa phần nhiều trên quyển “Le Royaume Du Champa” của Georges Maspéro và sử Việt để làm căn cứ. 

Lịch sử Chân Lạp đã được nhiều nhà sử học Pháp viết. Nhưng các vua Chân Lạp cũng như vua Chiêm Thành, có nhiều tên gọi mà chúng tôi không phân biệt được; và nhiều vua có hiệu, tước giống nhau, các sách Pháp lại không nhất trí trong việc dùng danh xưng các vua, vì vậy đối chiếu rất khó khăn. Trong sách này, chúng tôi căn cứ trên sử ta và theo danh xưng của các sách “Histoire du Cambodge” của Dauphin Meunier, “Histoire du Cambodge depuis le rer siècle de notre ère” của Leclère; về sự giao thiệp Miên - Việt, cũng dùng tài liệu ở hai sách ấy. 

Vì các lẽ trên, quyển Lịch sử xứ Đàng Trong không khỏi có nhiều lầm lẫn và thiếu sót. Mong các bậc cao minh đính chính cho.
 

 Sài Gòn, Mùa Thu năm Đinh Mùi (1967) 

PHAN KHOANG