Việt Nam do hai Hòa ước 1862 và 1884 đã mất dần đất đai vào tay Đế quốc Pháp. Bắt đầu là Nam Kỳ, vùng này đã được con dân Việt Nam đổ bao nhiêu mồ hôi nước mắt không riêng từ Gia Long khi còn là Đại Nguyên súy nhiếp quốc chính. Các tiên chúa trước Cao Hoàng nhà Nguyễn và các đồng bào nông dân trong thời Trịnh - Nguyễn phân tranh đã âm thầm trút rất nhiều xương máu, đã hao tốn rất nhiều trí lực mới đặt chân được vào miền Đồng Nai, biến nơi đầy muỗi mòng, rừng rậm, lam chướng này ra giải đất phì nhiêu chan hòa sinh khí. 

Nhưng sau những tiếng đại bác đầu tiên dội vào Đà Nẵng của Trung tá hải quân Pháp Rigault de Genouilly, mùa thu năm Đinh Tị (1847, Thiệu Trị thứ 7), phong kiến Việt Nam đã tỏ ra quá yếu hèn. Vì vậy đầu năm 1859, tức là 12 năm sau cũng viên chỉ huy trên đây nay thăng Trung tướng dẫn các chiến thuyền và súng đồng ồ ạt đánh phá cửa Cần Giờ, theo thủy đạo tiến vào Gia Định. Thế mạnh như trúc chẻ ngói tan làm cho đồn lũy của ta hai bên dọc sông rơi rụng như sung chín. Võ Duy Ninh với chức vụ Hộ đốc bại trận thắt cổ mà chết. Trương Văn Uyển, Tổng đốc Long Tường đến tiếp viện cũng chạy dài. Sau này những đại tướng như Nguyễn Tri Phương, Phạm Thế Hiển, Tôn Thất Cáp v.v... cũng không tránh khỏi được cái nhục mất đất, dâng thành. Qua những kinh nghiệm từ Cửa Hàn vào Gia định, quân đội viễn chinh Pháp đã biết rõ khả năng của Việt Nam quá ít ỏi và bao nhiêu danh tướng của Tự Đức đã xuất đầu lộ diện. Liên tiếp năm mười năm sau Pháp bày đủ trò để gây sự và xách nhiễu rồi chiếm luôn Trung - Bắc lưỡng kỳ. Với hơn một trăm lính vừa da đen, da trắng, Francis Garnier và sau là Henri Riviere lấy ngon thành Thăng Long trong khi Nguyễn Tri Phương, Hoàng Diệu có thừa mười ngàn quân sĩ. Đánh Nam Định, Ninh Bình, Hải Dương, Chuẩn úy Perrin và Thiếu úy Hautefeuille chỉ sử dụng năm, bảy tên lính. Binh thuyền của họ chỉ là vài chiếc pháo hạm nhỏ đi sông hay một số thuyền buồm. Phụ cập vào đám quân viễn chinh lơ thơ ấy là một số lính tập bản xứ tuyển luyện vội vã tại chỗ. 

Phong kiến Việt Nam luôn luôn đầu hàng. 

Rồi nước Việt thay trò đổi cảnh. 

Thời cuộc Việt Nam biến chuyển mau lẹ như trong một giấc mơ. 

Như thế là thế nào? 

Nền tảng xã hội Việt Nam bồng bềnh thảm hại như mây chiều trước gió? Cái hùng khí phạt Tống, diệt Thát, đuổi Thanh của con dân Hồng Lạc mấy thế kỷ trước đâu? 

Trên hai trăm năm nội tranh khi ào ạt khi hòa hoãn, dân tộc Việt Nam hao mòn không ít, vậy mà với một Nguyễn Huệ, tinh thần dân tộc quật khởi làm cho Đế quốc Trung Hoa dưới đời Thanh phải kiêng nể, giật mình. 

Một trăm năm sau thời Bắc thuộc, Lý Thường Kiệt, Tôn Đản đã ung dung xua quân vào Ung Châu, diệt cái mộng xâm lăng của Vương An Thạch - vị Tể tướng đời Tống khi còn trong trứng nước. 

Do hai sự kiện này, có nên nói rằng hưng quốc hay táng quốc là ở giai cấp lãnh đạo? Phong kiến Lý, Trần, Lê hôm xưa thế nào; phong kiến Nguyễn thị cận đại ra sao? Lịch sử đã trả lời rõ rệt.

Từ thế kỷ XVI, liệt cường Tây Phương thừa sinh lực về quân sự và kinh tế lần sang Á Châu đua chiếm thị trường, đất đai; giáo sĩ; thương nhân của họ qua lại nước ta khá nhiều hết năm này qua năm nọ. 

Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Anh, Pháp, Hòa Lan (Hà Lan - chú thích của DBI) v.v... lần lần đến làm chủ nhiều dân tộc từ Đại Tây Dương, Ấn Độ Dương qua Thái Bình Dương. Trò Đế quốc xâm lăng, Thực dân giảo quyệt diễn liên tiếp mấy thế kỷ liền quanh ta vẫn chưa mở được mắt đám vua quan da vàng chỉ biết có cầu an hưởng lạc. 

Nha phiến chiến tranh bùng nổ năm 1839 trên đất Tàu, rồi Bát quốc liên quân chia xẻ Nam Kinh, Thượng Hải làm nhiều tô giới chưa đủ là hồi chuông cảnh tỉnh phong kiến nhà Nguyễn từ ông cha đến con cháu, từ vua chúa đến giai tầng nho sĩ mà sở học chỉ là mấy pho Tứ kinh, Ngũ thư, Nam - Bắc chư sử. 

Dầu sao thì Việt Nam cũng đã mất, sử Việt Nam đã phải ghi ngót một trăm năm Tây thuộc, sau nhiều Hòa ước táng quyền nhục quốc. Nói lắm thêm buồn. Tác giả quyển sách nhỏ này chỉ mong bằng những sử liệu ít ỏi, bằng những ý kiến thô thiển nêu ra vấn đề trách nhiệm của sĩ phu Việt Nam cận đại, nguyên nhân việc hưng quốc vong quốc của ta và thiên hạ. 

May thay cuối năm 1945, nhờ truyền thống anh dũng ngàn đời của tổ tiên, toàn dân chúng ta già, trẻ, gái, trai vùng lên tranh đấu. Máu đào xương trắng trút ra không biết bao nhiêu đã xóa cái nhục làm tôi ngoại quốc. 

Giờ phút này dân tộc chúng ta đã độc lập, đã thâu lại được quốc quyền, đã có tên có tuổi trên vũ đài quốc tế. Nhưng giành được nước chưa là xong, giữ được nước còn là khó. Nếu các nhà lãnh đạo quốc gia không khôn ngoan, sáng suốt, không hết lòng thương giống, xót nòi thì với tình thế thế giới đầy chông gai cạm bẫy ngày nay, chuyện dịch chủ tái nô chẳng phải là việc xa xôi nghìn dặm. 

Chúng tôi mạn phép trình bày nỗi thắc mắc này, không ngoài cái tâm trạng kinh cung chi điểu hay sự e ngại của những người mất bảo vật đã tìm thấy bảo vật.

Phạm Văn Sơn

Sài Gòn, ngày 5 tháng 3 năm 1962